Κάρολε ζεις, εσύ μας οδηγείς

 

ΜΑΡΞ Επαναστάτης, οραματιστής, επίκαιρος ( κ. Μπαλή)

200 χρόνια Κάρλ Μαρξ 

Από το περασμένο Σάββατο ξεκίνησαν εκατοντάδες εκθέσεις και εκδηλώσεις για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Κάρολου Μαρξ, του φιλοσόφου, του οικονομολόγου, του διανοητή που καταφέρνει ακόμη και σήμερα να εμπνέει και να πολώνει. Πρωτίστως στην πατρίδα του τη Γερμανία, αλλά και σε όλο τον κόσμο, ακόμη και σε χώρες που ο μαρξισμός είναι λέξη «καταραμένη». Μπορεί ο συγγραφέας του «Κεφαλαίου» και του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» να έπεσε έξω στην πρόβλεψή του για το τέλος του καπιταλισμού -το οποίο περίμενε όσο ακόμη ζούσε- αλλά θεωρείται ο μεγαλύτερος Γερμανός οικονομολόγος όλων των εποχών και το έργο του διδάσκεται και διαβάζεται και σήμερα, ακόμη και από τους διανοητές που ορκίζονται στην ικανότητα μεταρρύθμισης και επιβίωσης του καπιταλισμού.
Για τον Μαρξ -και τον Φρίντριχ Ένγκελς- ο καπιταλισμός ήταν ταυτόχρονα μια ευφυέστατη μέθοδος για την αύξηση της παραγωγικότητας και μια μηχανή εξαθλίωσης της μάζας των εργατών. Για το σημαντικότερο τέκνο της Τρίερ, όπου από το Σάββατο ορθώνεται ένα πεντάμετρο άγαλμά του, δώρο της -κομμουνιστικής- Κίνας, η κινητήριος δύναμη της ιστορίας ήταν η πάλη των τάξεων, ενώ η ιστορία μια αλυσίδα από επαναστάσεις, που ξεπηδούσαν από τις υλικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής τους. Και θεωρούσε αυτονόητο ότι η εργατική τάξη θα απελευθερωνόταν από τις αλυσίδες της με μια σοσιαλιστική επανάσταση και θα ξεφορτωνόταν τον καπιταλισμό, που εκμεταλλεύεται την εργατική της δύναμη, ώστε να πλουτίζουν οι κάτοχοι των μέσων παραγωγής.
Επιβεβαίωση, διάψευση...
Ο Μαρξ επιβεβαιώθηκε ώς ένα σημείο. Πράγματι έγινε η Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία, εμπνευσμένη από τις ιδέες του. Για μισό αιώνα σχεδόν ο μισός κόσμος κυβερνιόνταν σοσιαλιστικά -για άλλους εντός κι άλλους εκτός εισαγωγικών-, χωρίς ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Αυτό, όμως, που υποτίμησε ο Μαρξ ήταν η ικανότητα του καπιταλισμού να μεταλλαχθεί για να αντέξει την πίεση του ανταγωνισμού.
...και ο προβληματισμός τού σήμερα
Ωστόσο, μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού -και χωρίς πιεστικό ανταγωνισμό πλέον- ο καπιταλισμός... αγρίεψε και πάλι, αλλά... μεταλλαγμένος: «Η παγκοσμιοποίηση και η εξάπλωση της εκπαίδευσης έχουν δημιουργήσει νέες διαστάσεις ανισότητας και συγκρούσεων, αποδυναμώνοντας τις μέχρι τώρα συμμαχίες αναδιανομής, που ήταν βασισμένες στις τάξεις», υποστηρίζει ο Γάλλος οικονομολόγος Τομά Πικετί, που έγινε παγκόσμια γνωστός με το βιβλίο του «Το Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα», που εμπνέεται από το έργο του Μαρξ. Για τον Γερμανό κοινωνιολόγο Βόλφγκανγκ Στρέεκ, πάλι, «η αιτία για την αυξανόμενη ανισότητα, την υποχώρηση της ανάπτυξης και την αύξηση του χρέους είναι ότι ο καπιταλισμός, στον ρυθμό της παγκοσμιοποίησης, έχει υπερβεί το κράτος. Το οποίο είναι απολύτως απαραίτητο για να τον διορθώνει, να του βάζει όρια, αλλά και να τον στηρίζει».
Ιστορικές φράσεις
Μπορεί τα βιβλία του Μαρξ να έχουν γίνει και πάλι μπεστ σέλερ, μετά το ξέσπασμα της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, ωστόσο πολλά εκατομμύρια άνθρωποι γνωρίζουν από τον μεγάλο διανοητή μόνο μερικές φράσεις. Που έχουν χαραχθεί ανεξίτηλα στη μνήμη των γενιών από τα χρόνια του Μαρξ μέχρι σήμερα. Η «Α» παραθέτει τις πιο χαρακτηριστικές, ελπίζοντας να ανοίξει την όρεξη των νεώτερων να ανατρέξουν στα κείμενα:
"Η θρησκεία είναι ο στεναγμός του καταπιεσμένου πλάσματος, η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου, η ψυχή άψυχων συνθηκών. Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού". Για τον Μαρξ -στα Γερμανογαλλικά Χρονικά του 1844- η κριτική στη θρησκεία ήταν η προϋπόθεση κάθε κριτικής. Η πίστη σε ένα ανώτερο πλάσμα ρίχνει ένα "πέπλο ομίχλης" πάνω στους ανθρώπους. Ο καταπιεσμένος άνθρωπος πρέπει να επαναστατεί, όχι να προσεύχεται.
"Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη, το φάντασμα του κομμουνισμού". Η περιβόητη εισαγωγική φράση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου (1847/48) γράφτηκε σε μια εποχή που ο Μαρξ έβλεπε τους ηγεμόνες να τρέμουν μπροστά στο... φάντασμα που δημιούργησε. Ωστόσο, ο ίδιος πίστευε τότε ότι ο κομμουνισμός δεν ήταν φάντασμα, αλλά μια πραγματική πρόταση εξουσίας.
"Οι προλετάριοι δεν έχουν τίποτε να χάσουν παρά τις αλυσίδες τους. Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε". Η τελευταία φράση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου είναι αυτή που συνδέουν άπαντες με τον Μαρξ - και που είναι γραμμένη στην ταφόπλακά του στο Λονδίνο. Οι προλετάριοι έπρεπε να ξεπεράσουν το προλεταριάτο, να ξεφύγουν από τον καπιταλισμό. Στόχος ήταν η αταξική κοινωνία. Μέχρι σήμερα παραμένει ουτοπία.
"Οι φιλόσοφοι ερμήνευσαν ο καθένας διαφορετικά τον κόσμο, το ζητούμενο όμως είναι να τον αλλάξουμε". Η φράση του Μαρξ (από τις "Θέσεις για τον Φόιερμπαχ"), που ήταν και ο ίδιος δόκτωρ Φιλοσοφίας, αναιρέθηκε από το έργο του, για το οποίο κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι δεν άλλαξε τον κόσμο.
"Ένα εμπόρευμα μοιάζει εκ πρώτης όψεως να είναι ένα φυσικό, ασήμαντο πράγμα. Η ανάλυσή του, όμως, δείχνει ότι πρόκειται για ένα πολύ περίπλοκο πράγμα, γεμάτο μεταφυσικές λεπτότητες και θεολογικές ανατροπές". Όταν ο Μαρξ σημείωνε το παραπάνω στο Κεφάλαιο, περισσότερα από 150 χρόνια νωρίτερα, δεν ήξερε ούτε τα i-Phone, ούτε τα εμπορεύματα ως σύμβολα στάτους. Ωστόσο, είχε αναγνωρίσει ήδη από τότε τον "φετιχιστικό χαρακτήρα του κόσμου των εμπορευμάτων" και τον "μυστικιστικό χαρακτήρα των αγαθών".
"Το κοινωνικό Είναι καθορίζει τη συνείδηση". Γενιές διανοητών τοποθετήθηκαν πάνω σ' αυτή τη θέση του Μαρξ, θέτοντας το ερώτημα εάν ισχύει αυτή ή η αντίθετη. Η απάντηση μένει μέχρι σήμερα ανοιχτή.