Στη στροφή εμφανίζεται το θαύμα. Το βουνό, φαλακρό, με μοβ πινελιές από την ανθισμένη άγρια λεβάντα κατεβαίνει μαλακά σε μια τιρκουάζ θάλασσα. Τέσσερα χιλιόμετρα λευκορόδινης άμμου σβήνουν μέσα στα κρυστάλλινα νερά. Και μερικά ανθεκτικά αρμυρίκια ρίχνουν ευεργετική τη σκιά τους στους λιγοστούς λουόμενους, όταν δεν παίζουν με τα κύματα.
Αυτή είναι η Μεσόγειος, στα ανατολικά της Κρήτης. Αυτό είναι το όνειρο που κυνήγησαν πέρσι 343 εκατομμύρια άνθρωποι. Και φέτος αναμένεται να είναι ακόμη περισσότεροι.
Γειτονιές του ονείρου -όπως η παραπάνω παραλία πλάι στην αρχαία Ζάκρο- υπάρχουν πολλές στη Μεσόγειο. Παραλίες που συνδυάζουν τη γοητεία της Καραϊβικής -ενίοτε και την πανίδα της, τώρα που η θερμοκρασία του νερού ανέβηκε στα υψηλότερα επίπεδα των τελευταίων 3.000 χρόνων- με τη μοναδικότητα των ερειπίων αρχαίων πολιτισμών και τις γαστριμαργικές εμπνεύσεις των σύγχρονων κατοίκων της Μεσογείου. Σ’ αυτή την κλειστή θάλασσα ο τουρίστας τα βρίσκει όλα «πακέτο»: Τη μαγεία της περιπέτειας του Οδυσσέα και του Αννίβα, τις σπονδές στην Αφροδίτη, την κληρονομιά των Μαυριτανών και των Δόγηδων να συνοδεύονται από έναν χαδιάρη ήλιο, από πανέμορφα τοπία, από λαχταριστά μπαρμπούνια -και βέβαια από όλες τις σύγχρονες απολαύσεις: κανό και σερφ, τζετ σκι και νεροτσουλήθρες, κλάμπινγκ και κυνήγι Pokemon στα βράχια.
Μόνο που πλάι σ’ αυτό το «πακέτο», όπως άλλωστε και στον Παράδεισο, καραδοκεί ο όφις ή εν προκειμένω το δηλητήριο.
Η φρίκη των αριθμών
Κάτι λιγότερο από ένα τέταρτο του δισεκατομμυρίου είναι οι άνθρωποι που τα τελευταία χρόνια επιδιώκουν να γευτούν τις απολαύσεις της Μεσογείου. Το 1960 είχαν περάσει τις διακοπές τους στην «μπανιέρα της Ευρώπης», όπως την ονόμαζε δέκα χρόνια πριν το γερμανικό περιοδικό «Der Spiegel», 135 εκατομμύρια. Και αν οι υπολογισμοί των ειδικών δεν πέσουν έξω, το 2025 θα παραθερίσουν στη Μεσόγειο πάνω από 400 εκατομμύρια. Τα όρια των περισσότερων γειτονιών του ονείρου έχουν εξαντληθεί από καιρό.
Πέντε δεκαετίες μαζικού τουρισμού έχουν κάνει τη γαλανή Μεσόγειο μια θολή σούπα σε πολλές από τις ακτές της. Ταυτόχρονα, βέβαια, έχουν δημιουργήσει εκατοντάδες χιλιάδες θέσεις εργασίας σε μια περιοχή της Γης που μέχρι τη δεκαετία του 1970 έστελνε οικονομικούς μετανάστες στον βιομηχανικό Βορρά. Πολλές από αυτές τις θέσεις εργασίας καταφέρνουν να αντέξουν και τις κρίσεις της τελευταίας δεκαετίας, τουλάχιστον όταν πρόκειται για οικονομικές κι όχι για εμπόλεμες συρράξεις. Χάρη στον τουρισμό -ή εξαιτίας του- ο μόνιμος πληθυσμός των ακτών της Μεσογείου έχει αυξηθεί από 190 εκατομμύρια το 1970 σε 250 το 2000.
Όλοι αυτοί οι άνθρωποι -μόνιμοι κάτοικοι και τουρίστες- χρησιμοποιούν ενέργεια, νερό, απορρυπαντικά, ρίχνουν κάθε χρόνο στη Μεσόγειο 3,8 δισεκατομμύρια κυβικά απόνερα. Χτίζουν σπίτια -από τα 46.000 χιλιόμετρα της ακτογραμμής της Μεσογείου πάνω από τα 25.000 έχουν χτιστεί-, στρώνουν άσφαλτο, κόβουν δέντρα, παράγουν σκουπίδια. Ψαρεύουν και καλλιεργούν εντατικά αφήνοντας πίσω τους συντρίμμια.
Οικολογικά θρίλερ
Μια πρόχειρη ματιά στα στοιχεία που έχουν συλλέξει οι περιφερειακές υπηρεσίες περιβάλλοντος στα 21 κράτη που βρέχονται από τη Μεσόγειο, αλλά και οργανώσεις όπως η Greenpeace ή το WWF είναι αρκετή για να εμπνεύσει δεκάδες σκηνοθέτες «οικολογικών» θρίλερ.
* Στον Βορρά, στη λιμνοθάλασσα της γαληνοτάτης Βενετίας χύνονται πέντε εκατομμύρια κυβικά μέτρα τοξικών χημικών αποβλήτων τον χρόνο. Κάποιες στιγμές τα κύματα βάφονται κόκκινα από τις χημικές αντιδράσεις σε ένα από τα πιο μαγικά τοπία της Μεσογείου. Από 'κεί ψαρεύονται τα κοχύλια που μπαίνουν στα ονομαστά «σπαγγέτι α λα βόγκολε». Τη νοστιμιά την κάνει πια ο υδράργυρος.
* Στον Νότο, στην Τυνησία, εδώ και 35 χρόνια οι βιομηχανίες παραγωγής λιπασμάτων ρίχνουν αφιλτράριστα τα τοξικά απόβλητά τους στον κόλπο της Γκαμπές. Τα νερά παραμένουν γαλανά, όμως μια πρόχειρη χημική ανάλυση είναι αρκετή για να γίνει το όνειρο εφιάλτης
* Στην Ανατολή, στις ακτές του Ισραήλ, εκβάλλουν «πεθαμένα» ποτάμια, φορτωμένα με όλα τα απόβλητα της χημικής βιομηχανίας. Σύμφωνα με την Greenpeace, οι περισσότεροι δύτες που έκαναν, όπως συνηθιζόταν μέχρι το 2005, την εκπαίδευσή τους στο ποτάμι Κισόν έχουν προσβληθεί από καρκίνο αρκετοί έχουν ήδη υποκύψει.
* Στη Δύση, στις πολυσύχναστες παραλίες της Ισπανίας, η ανεξέλεγκτη τουριστική βιομηχανία κατάφερε να κάνει κόλαση ένα μεγάλο μέρος του Παραδείσου. Η “ακτή του ήλιου” είναι μια ατέλειωτη αλυσίδα από πολυκατοικίες. Μπροστά της η Λούτσα είναι τα καλοκαίρια αραιοκατοικημένη.
Είκοσι "Πρεστίζ"
Τα νερά της Μεσογείου γίνονται όλο και πιο μολυσμένα, όλο και πιο αλμυρά. Αν και η λεκάνη της με την επιφάνεια των τριών εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων αποτελεί μόλις το 1% των θαλασσών της Γης, υφίσταται το 20% του παγκοσμίου εμπορίου πετρελαίου. Με τα νερά της ξεπλένονται οι μηχανές, οι δεξαμενές και τα αμπάρια χιλιάδων τάνκερ και καραβιών και, ακόμα κι αν -Θεού θέλοντος και μποφόρ επιτρεπόντων- δεν γίνει κανένα ναυάγιο, χύνονται κάθε χρόνο στη Μεσόγειο σχεδόν ένα εκατομμύριο τόνοι πίσσας. Είκοσι φορές παραπάνω απ’ όση ξέρασε το «Πρεστίζ» στα βόρεια παράλια της Ισπανίας και της Γαλλίας.
Υπενθυμίζεται ότι το ναυάγιο του τάνκερ “Πρεστίζ” τον Νοέμβριο του 2002 είναι μέχρι τώρα η μεγαλύτερη οικολογική καταστροφή στη “Μάρε Νόστρουμ”. Αλλά και χωρίς καταστροφές τέτοιου τύπου η Μεσόγειος, με 38 mg πίσσα ανά κυβικό νερού, είναι η πιο βρόμικη θάλασσα του πλανήτη. Σχεδόν 500 είδη ψαριών και θηλαστικών της θάλασσας τείνουν να εξαφανιστούν, από τις χελώνες και αρκετά είδη δελφινιών μέχρι τους ιππόκαμπους. Ο συνδυασμός της πίσσας, των χημικών αποβλήτων, των αποχετεύσεων χιλιάδων πόλεων και χωριών και της εντατικής αλιείας αποδεικνύεται θανατηφόρος.
Αντίο δάση
Πλάι στο βασανισμένο νερό ορθώνονται κατεστραμμένες ακτές. Το 85% των δασών στη λεκάνη της Μεσογείου έχει αποχαιρετήσει οριστικά τον μάταιο τούτο κόσμο. Και το κακό συνεχίζεται. Πυρκαγιές και εμπρησμοί -οι οικοπεδοφάγοι δεν είναι ελληνική αποκλειστικότητα- τρώνε κάθε χρόνο από 600 έως 800 χιλιάδες εκτάρια δάσους. Φέτος την τιμητική της είχε μέχρι τώρα η βόρεια Πορτογαλία, ενώ στα δικά μας μέρη οι μεγαλύτερες καταστροφές από τις φλόγες έγιναν φέτος -έως τώρα...- στη Χίο και την Εύβοια. Και μυαλό δεν βάζει κανείς. Του χρόνου η φωτιά θα χτυπήσει κάπου αλλού.
Από την εποχή του χαλκού
Τα δάση της Μεσογείου είναι συνηθισμένα στην εκμετάλλευση από τον άνθρωπο -και στην καταστροφή. Οι πρώτοι διδάξαντες ήταν οι πρόγονοί μας της χάλκινης εποχής, που χρησιμοποιούσαν την ξυλεία για να λιώνουν τα μέταλλα. Οι υπήκοοι του Μίνωα έκοβαν τα δάση για να χτίσουν σπίτια, οι Βενετσιάνοι έχτισαν ολόκληρη την πόλη τους σε παλούκια. Κανείς τους όμως δεν σκέφτηκε να αντικαταστήσει τα κομμένα πεύκα, να βοηθήσει τη φυσική αναδάσωση. Χωρίς την προστασία των δένδρων η διάβρωση του εδάφους προχώρησε, οι ακτές άλλαξαν μορφή, εκατομμύρια τόνοι άμμου κύλησαν στη Μεσόγειο.
Αλλά και ό,τι πετούσε ο άνθρωπος χιλιάδες χρόνια τώρα που κατοικεί αυτές τις ακτές με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κατέληγε στη θάλασσα. Μέχρι πριν από 50 χρόνια η μητέρα φύση έβρισκε τον τρόπο να διορθώνει κουτσά - στραβά τη ζημιά, το κρύο νερό του Ατλαντικού που έμπαινε από τα στενά του Γιβραλτάρ προλάβαινε να καθαρίσει τον στάβλο του Αυγεία. Αλλά και η δύναμη της φύσης έχει τα όριά της. Δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα με τον παράγοντα άνθρωπο του 21ου αιώνα.
Η εκδίκηση του Νότου
Μετά τη δεκαετία του 1960 ο φτωχός ευρωπαϊκός -μεσογειακός- Νότος βρήκε την έξοδο από τη μιζέρια. Στις ακτές όπου έφταναν γρήγορα και φτηνά οι πρώτες ύλες διά θαλάσσης χτίστηκαν χιλιάδες εργοστάσια. Κι όπου υπάρχουν δουλειές σπεύδουν οι άνθρωποι. Οι αγρότες της ενδοχώρας κατέβηκαν στις ακτές της Μεσογείου, σε σαράντα χρόνια ο μόνιμος πληθυσμός των ακτών υπερδιπλασιάστηκε.
Τη δεκαετία του 1980 άνθησε μια άλλη βιομηχανία, ο τουρισμός. Τα εκατομμύρια των πεινασμένων για ήλιο Βορείων άρχισαν να κατηφορίζουν μαζικά. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, οι τουρίστες άφησαν το 2014 στις χώρες της Μεσογείου 247 δισεκατομμύρια ευρώ. Και απαιτούν γήπεδα γκολφ στην ισπανική Costa del Sol, πισίνες στην άνυδρη Σαντορίνη. Ο «κυριλέ» τουρίστας ξοδεύει 800 λίτρα νερό τη μέρα, ο «κανονικός» 440, τη στιγμή που ο μέσος μόνιμος κάτοικος έχει μάθει να «βολεύεται» με 250 λίτρα. Μέσα και το πλύσιμο του αυτοκινήτου, μέσα και τα πλυντήρια και το πότισμα των λουλουδιών.
Τα δύο τρίτα των χρημάτων που αφήνουν οι τουρίστες στον Νότο τα διαχειρίζονται οι πέντε μεγαλύτεροι tour operators. Και προφανώς δεν έχουν καμία διάθεση να χάσουν το ψωμί και το παντεσπάνι τους. Αντίθετα, ανοίγουν κι άλλο τις δουλειές τους. Και μαζί τις δουλειές των ανθρώπων του Νότου. Εδώ και δεκαπέντε χρόνια, στην Ιταλία, την Ισπανία, την Ελλάδα και την Τουρκία χτίζονται νέα ξενοδοχεία, σχεδιάζονται καινούργια κάμπινγκ, ξεφυτρώνουν νέες μπουτίκ στα ψαροχώρια, στήνονται χιλιάδες μπιτς μπαρ στις παραλίες. Οι κρίσεις βάζουν φρένο για λίγο στην τουριστική ανάπτυξη, αλλά σύντομα ξανά προς τη δόξα τραβά.
Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις σημαίνουν συναγερμό λένε ότι, αν συνεχιστεί αυτό το βιολί, η Μεσόγειος θα γίνει χαβούζα, πολλές περιοχές της θα καταστραφούν αμετάκλητα. Αλλά ποιος να τους ακούσει; Ούτε καν αυτοί που ζουν άμεσα από την ίδια τη Μεσόγειο, οι ψαράδες, νοιάζονται για την υγεία της -και το μέλλον τους. Με δυναμίτη και αθερινόδιχτα, με δίχτυα μήκους χιλιομέτρων σκοτώνουν περισσότερα ψάρια απ’ όσα πιάνουν, «ξυρίζουν» τα φύκια, καταστρέφουν τον γόνο.
Οι ίδιοι οι μόνιμοι κάτοικοι των ακτών θεωρούν πολυτέλεια τα ρυθμιστικά σχέδια, τους βιολογικούς καθαρισμούς, αντιμάχονται οτιδήποτε εμποδίζει το γρήγορο κέδρος, ακόμα κι αν εξασφαλίζει το μακροπρόθεσμο. Όλοι πιστεύουν ότι οι ίδιοι θα τη γλιτώσουν. Και αρνούνται να δουν τις νεκρές παραλίες, που κάποτε έσφυζαν από χαρούμενους λουόμενους.
Το 1/3 της παγκόσμιας τουριστικής πίτας
Το μερίδιο της Μεσογείου στην παγκόσμια τουριστική αγορά ήταν πέρσι 32%, που είναι και το μεγαλύτερο στον κόσμο. Από τον εισερχόμενο τουρισμό της Μεσογείου το 46% επιλέγει το δίπτυχο sun and beach (αύξηση 31% την τελευταία πενταετία), ενώ το 15% τον αστικό τουρισμό (+72% τα τελευταία πέντε χρόνια).
Το μεγαλύτερο κομμάτι της πίτας του εισερχόμενου τουρισμού στη Μεσόγειο απολαμβάνει η Γαλλία με 84 εκατομμύρια τουρίστες και ακολουθούν: η Ισπανία με 66 εκατομμύρια, η Ιταλία με 49 εκατομμύρια, η Ελλάδα με 22 εκατομμύρια και η Πορτογαλία με 9 εκατομμύρια τουρίστες.
