Το 1922 ο Walter Lippmann επινόησε την «κατασκευή της συναίνεσης». Η έννοια αυτή περικλείει όλο τον διανοητικό, τεχνολογικό και οικονομικό εξοπλισμό που συμμετέχει στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Τα ΜΜΕ, η διαφήμιση, το μάρκετινγκ, οι ειδικοί με δημόσιο βήμα, οι πολιτικοί αποτελούν κομμάτια αυτής της μηχανής. Η κατασκευή της συναίνεσης, σύμφωνα με τον Lippmann, είναι απαραίτητη για τη διακυβέρνηση των σύγχρονών κοινωνιών γιατί, σε αντίθεση με την άμεση δημοκρατία, η αστική αντιπροσωπευτική δημοκρατία προϋποθέτει διαμεσολάβηση μεταξύ του λαού και των κυβερνώντων. Εξήντα έξι χρόνια αργότερα ο Edward S. Herman και ο Noam Chomsky οικειοποιήθηκαν την έννοια στο βιβλίο τουςManufacturing Consent. Κάνοντας μια ανάλυσητης μαζικής επικοινωνίας υπό το πρίσμα της πολιτικής οικονομίας, έφτασαν στο συμπέρασμα ότι τα κυρίαρχα ΜΜΕ τείνουν να διαμορφώνουν την συναίνεση προς την κατεύθυνση που ευνοεί το ίδιο το οικονομικό και πολιτικό τους όφελος και όχι αυτό της κοινωνίας. Η τηλεόραση ως μηχανή κατασκευής συναίνεσης Η ελληνική τηλεόραση αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση μιας τέτοιας διαστροφής της δημόσιας σφαίρας. Όπως είναι πλέον γνωστό και διαπιστωμένο επιστημονικά (βλέπε βιβλιογραφία στο τέλος του κειμένου), η ελληνική ιδιωτική τηλεόραση αποτέλεσε τα τελευταία είκοσι χρόνια όχημα ενδυνάμωσης και περίπλεξης των δεσμών αλληλεξάρτησης μεταξύ της οικονομικής και της πολιτικής ελίτ του τόπου. Η χρήση της τηλεόρασης ως μέσο πίεσης προς το πολιτικό προσωπικό επέτρεψε στους ιδιοκτήτες της να συγκεντρώσουν πλούτο και επιρροή. Ως αντάλλαγμα για την προβολή και την ευνοϊκή μεταχείριση που εξασφάλισαν, οι πολιτικοί των κομμάτων εξουσίας εκχώρησαν στους ιδιοκτήτες τηλεοπτικών σταθμών προνόμια, δημόσια έργα, προμήθειες, “ειδικές” ρυθμίσεις κλπ. Παράλληλα, η τηλεόραση κατά πρώτο λόγο, αλλά και ο τύπος και δη ο περιοδικός (βλέπε περίπτωση Κωστόπουλου), κατασκεύασαν συναίνεση γύρω από το μύθο της “ισχυρής Ελλάδας” της υπερκατανάλωσης. Αυτός ο μύθος από τη μία εξυπηρετούσε τους κύριους χρηματοδότες των ΜΜΕ – δηλαδή τους διαφημιστές και τους διαφημιζόμενους – εξάπτοντας την καταναλωτική μανία των Ελλήνων και από την άλλη ενδυνάμωνε την πολιτική καθεστηκυία τάξη. Νέα κατάσταση, νέα καθήκοντα για τα κυρίαρχα ΜΜΕ Σήμερα, μετά τον κατακλυσμό της κρίσης, οι εκπρόσωποι των κυρίαρχων ΜΜΕ τάσσονται αναφανδόν υπέρ των μέτρων της Τρόικας και την κυβέρνησης. Στην προσπάθεια τους να διασωθούν, υιοθετούν τη ρήση “νέα κατάσταση, νέα καθήκοντα”. Η κατασκευασμένη συναίνεση δεν περιέχει πια “ισχυρή Ελλάδα” αλλά έναν εκβιασμό που συνοψίζεται στο εξής δίλημμα: η ελληνική κοινωνία πρέπει να δώσει τη συγκατάθεση του σε όλες τις απαιτήσεις των δανειστών, αλλιώς θα υποστεί το σοκ της χρεοκοπίας και της γενικευμένης εξαθλίωσης. Οι μέθοδοι της προπαγάνδας είναι γνωστές και έχουν χρησιμοποιηθεί και στο παρελθόν. Κάθε βράδυ εδώ και δυο χρόνια οι τηλεθεατές βομβαρδίζονται με έναν ορυμαγδό πληροφοριών υπό μορφή ακαταλαβίστικης νόβλανγκ(CDS, Euribor, ομόλογα, κούρεμα, spreads, Fitch, Moody’s, hedge funds, PSI, FSI κλπ.). Οι αντιφατικές δηλώσεις από απόκρυφους οικονομικούς αναλυτές, υπαλλήλους των Βρυξελλών και λοιπούς Ευρωπαίους πολιτικάντηδες διαδέχονται η μία την άλλη. Το μέλλον της χώρας κρέμεται κάθε τόσο από τα χείλη του Σόιμπλε, του Μπαρόζο, της Λαγκάρντ και του κάθε τυχάραπαστου Τροϊκανού. Αυτός ο πληθωρισμός της πληροφόρησης παρουσιάζεται χωρίς σύνδεση, εξήγηση ή εμβάθυνση με σκοπό να προκαλέσει σύγχυση, ψυχολογική πίεση και τελικά παραίτηση από κάθε προσπάθεια του κοινού να κατανοήσει το τι ακριβώς συμβαίνει. Η στρατηγική του φόβου Παράλληλα, σαν σενάριο χολυγουντιανής ταινίας δράσης, οι εξελίξεις διαδέχονται η μία την άλλη με καταιγιστικό ρυθμό. Η αγωνία κορυφώνεται πριν από τα Eurogroup της “τελευταίας ευκαιρίας”. Μετά από κάθε έγκριση νέου “σχεδίου διάσωσης” επέρχεται προσωρινή ανακούφιση, που όμως συνοδεύεται πάντα από επίπονα μέτρα κι άλλα Eurogroup και άλλα σχέδια διάσωσης…Κι έτσι η πολυπόθητη κάθαρση για τον κεντρικό ήρωα, δηλαδή τον Έλληνα πολίτη, παραμένει μετέωρη. Η αποτελεσματικότητα της στρατηγικής του φόβου φαίνεται από την αύξηση της τηλεθέασης των ενημερωτικών εκπομπών και των δελτίων ειδήσεων. Έχοντας απορριφθεί από μεγάλο κομμάτι της νεολαίας και των πολιτών με υψηλή μόρφωση, τα προγράμματα αυτά έχουν τεράστια διείσδυση στα κοινωνικά στρώματα με το χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο και στους ηλικιωμένους. Με άλλα λόγια, ο πληθυσμός που εξαρτάται περισσότερο από την τηλεόραση για την ενημέρωση του είναι και ο περισσότερο ευάλωτος στην χειραγώγηση του μέσου. Η κάλυψη του κοινωνικού κινήματος Την ίδια στιγμή το κοινωνικό κίνημα αντίστασης στα μέτρα είτε διαβάλλεται και λοιδορείται συστηματικά, είτε εκθειάζεται πατερναλιστικά για να χειραγωγηθεί ευκολότερα (βλέπε κίνημα της πατάτας). Το σημείο καμπής σε ότι αφορά την κάλυψη του κοινωνικού κινήματος από την τηλεόραση ήταν ο Μάης του 2011. Μέχρι τότε, κάθε διαδήλωση ή άλλη μορφή αντίστασης είτε αποσιωπούνταν εντελώς από τα κανάλια, είτε παρουσιαζόταν ως αρχαϊκή και λαϊκιστική ανωμαλία, είτε καταδικάζονταν ως δημιούργημα των “κουκουλοφόρων”. Όμως η δύναμη του κινήματος των Αγανακτισμένων αλλά και ηαυξανόμενη κριτική όλο και μεγαλύτερης μερίδας του κοινού προς τα ΜΜΕ, ανάγκασε τους ταγούς της καθεστωτικής δημοσιογραφίας να αλλάξουν γραμμή. Πλέον, οι τηλέαστέρες δηλώνουν την κατανόηση τους ως προς την αγανάκτηση του κοινωνικού σώματος. Διαπιστώνουν επίσης τον άδικο και επιζήμιο χαρακτήρα των μέτρων που επιβάλλονται. Αφού λοιπόν εκφράσουν την “αλληλεγγύη” τους στα “νοικοκυριά και τους συνταξιούχους οι οποίοι “πλήττονται βάναυσα”, καταλήγουν στην υποστήριξη των μέτρων της Τρόικας και της κυβέρνησης αφού “δεν υπάρχει εναλλακτική λύση” ! Η δημοσιογραφική ελίτ στην υπηρεσία των ισχυρών Μάλιστα η ταύτιση των κυρίαρχων ΜΜΕ με τις επιταγές των δανειστών είναι τέτοια που ένα πιο επιφανή μέλη της δημοσιογραφικής ελίτ, ο Παντελής Καψής, είναι πλέον κυβερνητικός εκπρόσωπος. Σε ένα ιδεατό στιγμιότυπο της ελληνικής τηλεόρασης ο Παντελής Καψής θα δεχόταν τις επίμονες ερωτήσεις του αδελφού του Μανώλη στα τηλεοπτικά παράθυρα σχετικά με την κυβερνητική πολιτική. Από την πλευρά τους οι αυστηροί σχολιαστές του Σκάι και του Αντέννα ζητούν την άμεση πάταξη και του τελευταίου φοροφυγά. Αποφεύγουν όμως να εξηγήσουν γιατί οι ιδιοκτήτες των εκδοτικών συγκροτημάτων στα οποία εργάζονται, με την ιδιότητα του εφοπλιστή, επωφελούνται από 56 κατοχυρωμένες φοροαπαλλαγές. Οι εισαγγελείς του Μεγάλου καναλιού καταδικάζουν την σπατάλη κρατικού χρήματος. Δεν λένε όμως ότι οι μισθοί τους πληρώνονταιχάρη στα κέρδη των αφεντικών τους από δημόσια έργα και προμήθειες. Βέβαια όλοι οι τηλεαστέρες δεν βρίσκονται στο πλευρό της Τρόικας. Πολλοί από αυτούς εξελίσσονται σε “όψιμους αντιστασιακούς” υιοθετώντας ένα λαϊκιστικό και ψευδοπατριωτικό λόγο αντίστασης στους “ξένους κατακτητές”. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Γιώργος Τράγκας. Από τη μία κηρύσσει ανένδοτο πόλεμο ενάντια στη Μέρκελ και σε όλους αυτούς που ποδοπάτησαν την εθνική του υπόσταση. Από την άλλη αποσιωπεί ότι για χρόνια εισέπραττε εκατομμύρια ευρώ κρατικής διαφήμισης από την κυβέρνηση ΝΔ ως ανταμοιβή για την υποστήριξη του. Η κρίση ευκαιρία για μια άλλη δημοσιογραφία; Οι αντιδράσεις των μεγαλοδημοσιογράφων και των εκδοτών γίνονται ακόμη πιο σπασμωδικές από τη στιγμή που νιώθουν να χάνουν τον έλεγχο που ασκούσαν και στη μάζα των απλών δημοσιογράφων με πιέσεις, εκβιασμούς αλλά και υλικά ανταλλάγματα. Εν μέσω απολύσεων, μειώσεων μισθών (όταν και όπου αυτοί δίνονται) και κλεισίματος επιχειρήσεων, εκατοντάδες εργαζόμενοι στα ΜΜΕ ριζοσπαστικοποιούνται και αυτονομούνται. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτά του Άλτερ και της Ελευθεροτυπίας. Όλοι αυτοί και άλλοι πολλοί έρχονται να ενισχύσουν εναλλακτικές μορφές ενημέρωσης: ιστολόγια, κοινωνικά δίκτυα, ανεξάρτητοι ενημερωτικοί ιστότοποι, διαδικτυακά ραδιόφωνα, νεόκοπα περιοδικά, απεργιακά φύλλα εφημερίδων… Μέσα στον καταιγισμό της κρίσης οι ανεξάρτητες πηγές ενημέρωσες που συνδυάζουν την δημοσιογραφία των πολιτών με αυτή των επαγγελματιών πολλαπλασιάζονται. Μια νέα δημόσια σφαίρα αναδύεται σταδιακά. Με δυσκολίες, προβλήματα, αδυναμίες αλλά με όρεξη δημιουργικότητα και ταλέντο εκατοντάδες ενεργοί πολίτες προσπαθούν να κατασκευάσουν μια νέα συναίνεση. Μια συναίνεση από τα κάτω στην υπηρεσία του δημόσιου συμφέροντος και της αλήθειας. Βιβλιογραφία
Chalkia Angélique, « De la presse et de ses journalistes en Grèce contemporaine », Les Cahiers du journalisme, No 8, décembre 2000.
Anagnostou Dia, Psychogiopoulou Evangelia et Kandyla Anna, Does media policy promote media freedom and independence? The case of Greece, Hellenic Foundation for European and Foreign Policy (ELIAMEP).
Reporters Sans frontières, “Ελλάδα: H κρίση, μία ευκαıρία γıα τον τύπο;“, Σεπτέμβριος 2011.
Smyrnaios Nikos, « Quelle règlementation pour les médias en Europe ? Le cas de la loi d’application dite de « l’actionnaire principal » en Grèce », Les Enjeux de l’information et de la communication, 21 septembre 2005.
Vovou Ioanna, « Histoire politique de la télévision en Grèce », Le Temps des médias, 2006/1, n° 6.
Λέανδρος Νίκος, Πολιτική οικονομία των ΜΜΕ. Η αναδιάρθρωση της βιομηχανίας των μέσων στην εποχή της πληροφοριακής επανάστασης, Καστανιώτης, Αθήνα, 2000.
Σμυρναίος Νικος, 2010, « Οικονομική συγκέντρωση και θεσμικό πλαίσιο στην ελληνική ιδιωτική τηλεόραση » στο Βώβου Ιωάννα (διεύθυνση), Ο κόσμος της τηλεόρασης : θεωρία, ανάλυση προγραμμάτων και ελληνική πραγματικότητα, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα, σελ. 141-174.
Ντοκιμαντέρ εμπνευσμένο από το βιβλίο των Herman & Chomsky
Επίθεση στον Ευάγγελο Βενιζέλο για το χαράτσι εξαπολύει ο ΣΥΡΙΖΑ με ανακοίνωση του που εξέδωσε πριν από λίγο.
"Ξεπέρασε πλέον κάθε όριο ο συνταγματολόγος κ. Βενιζέλος που εισηγείται τις αντισυνταγματικές διατάξεις", αναφέρει η ανακοίνωση του ΣΥΡΙΖΑ και προσθέτει: "Επιχειρεί να καταργήσει την συντριπτική για τις επιλογές του απόφαση του ΣΤΕ για το χαράτσι της ΔΕΗ, πριν αυτή ακόμα καθαρογραφεί! Με φτηνά κόλπα και κουτοπονηριές, το υπουργείο παραβιάζει μέσω ανακοινώσεων και εγκυκλίων τη θέληση χιλιάδων πολιτών που επέλεξαν μέσω της πληρωμής στα ΑΤΜ να εξοφλήσουν το ποσό που αντιστοιχεί στο ρεύμα και όχι το παράνομο χαράτσι. Ταυτόχρονα, τους απειλεί με διακοπή ρεύματος, πράγμα που έκρινε αντισυνταγματικό το ΣΤΕ. Επί της ουσίας, αποσπά χρήματα από το ταμείο της ΔΕΗ για να τα δώσει στους δανειστές της χώρας, καταπατώντας κάθε έννοια στοιχειώδους δημοκρατικής και ηθικής νομιμότητας. Το θράσος τους δεν έχει τέλος!
Αύριο το πρωί κιόλας, πρέπει να δοθεί εντολή στη ΔΕΗ για: -Να αναγνωριστεί ως καταβολή ποσού ρεύματος κάθε πληρωμή που έγινε μέσω ΑΤΜ. -Να παγώσουν όλες οι ενέργειες διακοπής ρεύματος σε κατοικίες και μικρομεσαίες επιχειρήσεις μέχρι να δημοσιοποιηθεί η απόφαση του ΣΤΕ. -Να ασχοληθεί ο εισπρακτικός μηχανισμός της επιχείρησης με τους μεγαλοοφειλέτες και τα εκατομμύρια ευρώ που χρωστάνε. Το πρωτοφανές κίνημα που αναπτύχθηκε στις γειτονιές όλης της χώρας, δεν θα επιτρέψει να κοπεί το ρεύμα σε κανένα σπίτι, δε θα αφήσει να κλαπούν τα χρήματα των πολιτών από τους τροϊκανούς και τους κυβερνητικούς"
Δεν γνωρίζω τον συντάκτη του ως άνω άρθρου που -κατά πάσα πιθανότητα- θα είναι και ο ιδιοκτήτης της ως άνω ιστοσελίδας. Είμαι, ωστόσο, τακτικός αναγνώστης του, οπότε γνωρίζω την ιδεολογία του ανθρώπου και τον ρόλο που επιτελεί...
Μέχρι τώρα, θεωρούσα περιττό να σχολιάσω τα γραφόμενά του μιας και οι κονδυλοφόροι του διαμετρήματός του είναι τόσοι που θα πρέπει κανείς να περνάει τις ώρες του ασχολούμενος μόνο με αυτούς. Επί του προκειμένου, όμως, το να βγαίνει απροκάλυπτα και να μιλάει για περιστολή της δημοκρατίας είναι θέμα που αξίζει να τεθεί υπόψη των συμπολιτών μας και να τύχει ανάλογης αντιμετώπισης. Ποιος είναι ο κριτής των πάντων που έχει την αποκλειστική ιδιοκτησία του δοσομετρητή της δημοκρατίας και απαιτεί να παρέχεται η κανονική δοσολογία στους πολίτες; Καλή η ντρίπλα να κατηγορούμε γενικώς και αορίστως τους άλλους για "φασίζουσα νοοτροπία" για να ψαρέψουμε σε θολά νερά συνειδήσεις "νοικοκυραίων" που θέλουν την ησυχία τους και ενοχλούνται από διεκδικήσεις εργαζομένων, ανέργων, αυτοαπασχολούμενων που χάνουν απ' τη μια μέρα στην άλλη τα πάντα... Πιθανόν μέχρι πρό τινος να έπιανε και να έβρισκε κάποια "ευήκοα ώτα" που θα είχαν την αφέλεια να "τσιμπήσουν".
Όταν όμως, τόσα χρόνια φάγαμε στη μάπα Τρέμηδες, Πρετεντέρηδες, Καψήδες, Πορτοτοσάλτες, Τσίμες και λοιπούς εξωτικούς παπαγάλους... Είναι τώρα δυνατόν να ακολουθήσουμε στον κατήφορο τον agiaparaskevi-guide; (σε ελεύθερη απόδοση: οδηγός με τη βοήθεια της Αγίας Παρασκευής). Πάρ' το αλλιώς, οδηγέ, κι η Αγία Παρασκευή (προστάτις των τυφλών και λοιπών πασχόντων από οφθαλμικά νοσήματα), ουδόλως θα σε αποτρέψει από το να βρεθείς σε ολισθηρές ατραπούς. Το να δείχνεις με το δάχτυλο τον άνθρωπο, που θέλει να ζήσει -και μάλιστα με αξιοπρέπεια- πριν πεθάνει, και να προσπαθείς να κρύψεις αυτόν που του στερεί τα πάντα για ν' αβγατίσει τα πλούτη του καταντάει πρόκληση που κανείς εχέφρων συμπολίτης μας δεν πρόκειται να την υποδεχτεί με υπόκλιση.
